Dòng sông nghèo phát sáng

1. Ở xứ Sơn Tây này, ngửa lên cao xem cây trái thì chỉ có cau, nhìn xuống sông thì chỉ có con cá niên. Bạn tôi bảo cá niên là đặc sản của sông Rinh, cũng là đặc sản miền tây Quảng Ngãi này. Con cá niên to chừng 2-3 ngón tay chụm lại là loại vừa ăn. Bạn bày, ăn nguyên con cá, ăn cả cái ruột đắng đầy vị rêu bám đá dưới sông mới là ăn cá niên. Cá niên sống chủ yếu ở dưới những con thác, luôn bơi ngược dòng kiếm ăn ở nơi ngọn nước tung bọt trắng xóa nên thân hình chắc nịch, phần vây pha ánh nắng mặt trời nên có chút ngả vàng. Đây loài cá không hề biết đến mệt mỏi, chúng được sinh ra như để thử thách, để đương đầu với sức mạnh thác ghềnh nên có thân hình dài, thon, xương cứng, thịt chắc và dai. Vì chỉ sống nơi nước xiết, có thói quen bơi ngược dòng, chỉ ăn rong rêu nên nhiều người ví von đây là loài cá có khí chất “hảo hán” của núi rừng. Ngoài ra, những dòng sông tại miền núi Sơn Tây này chẳng có con cá nào ngon hơn cả, hay nói cách khác là một dòng sông rất ít nguồn lợi thủy sản. Thế nên mới nói, dòng sông Rinh này là “dòng sông nghèo”.

Hồ thủy điện Đakđrinh rộng khoảng 900 hecta

Tôi phải về số 2, chiếc xe Win mới ì ạch leo lên được con dốc dẫn lên thân đập thủy điện Đakđrinh thuộc Công ty cổ phần Thủy điện Đakđrinh (PV Power DHC). Ở chiều ngược lại, những người chở cá vừa khai thác từ lòng hồ thủy điện Đakđrinh, đổ dốc ầm ầm cho kịp chuyến chợ sớm ở thị trấn Di Lăng. Rồi những con cá đó sẽ theo những “tiệm tạp hóa hai sọt” đi khắp các thôn làng ở vùng cao này. “Tiệm tạp hóa hai sọt” là cách gọi vui về những người chuyên xuống chợ huyện lấy đủ thứ rau củ, cá tôm, mắm muối... chất đầy vào hai sọt rồi chở xe máy vào tận cùng các thôn làng để bán cho bà con. Ở huyện vùng cao Sơn Tây này, việc mua bán, đi lại còn rất nhiều khó khăn, có những nơi cách chợ đến hai, ba chục cây số; vì thế “tiệm tạp hóa hai sọt” là phương tiện khả dĩ nhất để mua thực phẩm ở một số thôn làng.

Bắt chuyện với một thanh niên “hai sọt” dọc đường, chúng tôi biết anh là người miền xuôi lên miền ngược này mưu sinh. Và chiều hôm đó, tôi cùng một người bạn được người thanh niên ấy dẫn về căn lều nhỏ, cũng ở một đảo nhỏ, chon von giữa mênh mông sóng nước hồ Đakđrinh. Người thanh niên đó tên là Hạ Văn Minh, quê dưới vùng xuôi Sơn Tịnh (Quảng Ngãi). Minh cùng hai người anh trai của mình là Hạ Văn Tĩnh và Hạ Văn Trưởng lên miền ngược này để đánh cá mưu sinh. Người đầu tiên trong ba anh em làm nghề này là Hạ Văn Trưởng, từng đi học trung cấp tàu thủy nhưng không xin được việc. Ở nhà nghèo quá, bữa đói bữa no nên Trưởng theo người quen tới các hồ thủy điện đánh cá. Từng lưu lạc khắp các hồ thủy điện trên Tây Nguyên nhưng vì xa nhà, nhớ vợ, nhớ con không chịu nổi, Trưởng lại bỏ về nhà buôn gà vịt, lời lãi chẳng bao nhiêu. Thấy Quảng Ngãi có hồ thủy điện Đakđrinh mới hoàn thành, hai anh em Trưởng và Tĩnh bỏ quê lên miền ngược này, sắm lưới, sắm thuyền lập nghiệp. Rồi họ kéo cả cậu út Hạ Văn Minh lên luôn. Một ngày của ba anh em Minh quay tròn trong chu kỳ chiều đi thả lưới, tối về nấu ăn, ăn xong thì gọi điện hỏi thăm vợ con, rồi đi ngủ, 2 giờ dậy gỡ lưới, đến khoảng 5 giờ thì đem cá vào thị trấn bán cho người dân, bán không hết thì lại chạy xe vào các khu tái định cư bán cho bà con đồng bào dân tộc. Đó là những câu chuyện của anh em họ, tôi cóp nhặt được trong bữa cơm tối nhập nhoạng ánh đèn ắc quy nơi hòn đảo nhỏ giữa lòng hồ. Bữa cơm ấy toàn cá rô phi lưỡng tính, loại cá nhiều nhất ở hồ này, cũng là loại cá đem lại thu nhập chính cho anh em Hạ Văn Minh.

Cái lều của ba anh em Minh ở nhỏ xíu, nằm chon von ở một hòn đảo nhỏ giữa hồ. Chúng tôi lên ở cùng, Minh và hai anh của mình phải mắc võng ngủ, nhường cái sàn nứa trong lều cho khách. Người ở xa đến như tôi có lẽ chưa quen, cả đêm giấc ngủ cứ chập chờn đứt quãng cả chục lần. Nửa đêm, tôi thức dậy vì gió thổi từ hướng Kon Tum về, mang theo sương núi luồn từ dưới sàn nứa thổi ngược lên, lạnh buốt. Ở phía ngoài lều, ba anh em Hạ Văn Minh đã thức dậy, ngồi sưởi bên bếp lửa để chuẩn bị đi gỡ cá. Giữa mùa hè mà trên hồ thủy điện Đakđrinh đầy sương giá, chảy tràn từ bốn bề vách núi xuống lòng hồ. Chiếc thuyền nhỏ rẽ nước đi, vệt nước dài ở đuôi thuyền như chia đôi mặt hồ tĩnh lặng. Tôi đứng từ trong căn lều của Minh nhìn ra, chỉ thấy cái bóng đèn nơi đầu thuyền ẩn hiện trong sương sớm, rồi mất hút bên hồ ở phía tỉnh Kon Tum.

Những người như ba anh em Hạ Văn Minh ở lòng hồ này không phải ít. Từ khi thủy điện Đakđrinh hoàn thành, ngoài việc góp phần vào đảm bảo an ninh năng lượng, đóng góp hàng ngàn tỷ đồng ngân sách, xây dựng các công trình an sinh xã hội..., lòng hồ này còn tạo công ăn việc làm cho khá nhiều con người. Số tiền anh em Minh kiếm được mỗi ngày không phải nhiều, không giúp họ làm giàu được, nhưng ít nhất cũng góp phần ổn định cuộc sống cho gia đình anh em Minh và nhiều gia đình khác. Đó là những lợi ích tuy nhỏ, nhưng thiết thực mà thủy điện Đakđrinh đem lại.

2. Đinh Văn Anh là một thanh niên người dân tộc Cadong, sinh ra và lớn lên ở miền rừng núi Sơn Tây. Anh thấu hiểu thế nào là khó khăn, thiếu thốn, là “bữa đói bữa no”... Với nhiều thanh niên nơi đây, học hết cấp 2 đã là xa xỉ, bởi cái ăn, cái mặc luôn réo gọi mỗi ngày. Thế nhưng, khác với bạn bè cùng trang lứa, Văn Anh không bỏ học giữa chừng mà ôm giấc mơ đổi vận bằng con chữ.

Học hết cấp 3, Đinh Văn Anh khăn gói vào tận Nha Trang, học ngành thủy điện. Ba năm miệt mài, tấm bằng trung cấp trở thành tia sáng hy vọng cho cả gia đình. Nhưng khi tốt nghiệp, Văn Anh bối rối, không biết nên đi đâu, làm gì. “Tôi từng ngần ngại không dám nộp hồ sơ vào thủy điện Đakđrinh vì nghĩ mình chỉ học trung cấp, không ai nhận đâu”, anh kể. Thế rồi, khi nghe nhà máy ưu tiên tuyển người địa phương, Văn Anh đánh liều nộp hồ sơ. May mắn đã mỉm cười. Và như Đinh Văn Anh nói: “Petrovietnam và thủy điện Đakđrinh đã thay đổi cuộc đời tôi”. Năm 2012, Văn Anh chính thức trở thành công nhân kỹ thuật của thủy điện Đakđrinh. Anh được đưa đi đào tạo tại Tây Nguyên rồi trở về trực tiếp vận hành đập tại quê nhà. Mỗi ngày, hành trình từ nhà đến đập thủy điện dài gần 20 cây số, Đinh Văn Anh gọi đó là quãng đường của hy vọng. Công việc 3 ca, 5 kíp mỗi tuần - đòi hỏi sự tỉ mỉ, kỷ luật và khả năng phản ứng nhanh với mọi tình huống. Giờ đây, Văn Anh không còn là cậu học trò rụt rè, mà là kỹ sư vận hành đập yêu nghề, là một trong những nhân viên người dân tộc thiểu số hiếm hoi của nhà máy.

“Petrovietnam và thủy điện Đakđrinh đã thay đổi cuộc đời tôi”, anh Đinh Văn Anh chia sẻ

Từ ngày có công việc ổn định, cuộc sống gia đình anh cũng thay đổi. Căn nhà sàn xưa được sửa sang, sắm thêm tủ lạnh, ti vi, máy giặt. Năm 2022, anh mua được chiếc xe máy trị giá hơn 50 triệu đồng để đi làm. Không dừng lại ở đó, anh còn đầu tư nuôi bò, trồng rẫy keo để tạo thêm thu nhập và việc làm cho thanh niên trong làng. Không chỉ là một nhân sự yêu nghề, Văn Anh còn là đoàn viên tích cực. Anh thường xuyên tham gia các hoạt động thiện nguyện do công ty tổ chức như xây nhà tình nghĩa, tặng sách vở cho học sinh nghèo, hỗ trợ đời sống cho bà con đồng bào.

Câu chuyện của Đinh Văn Anh không chỉ là hành trình vượt khó cá nhân. Đó còn là hình ảnh thu nhỏ của một thế hệ người miền núi Quảng Ngãi đang dần thay đổi: từ cuộc sống phụ thuộc vào nương rẫy, bước ra xã hội với nghề nghiệp rõ ràng, tư duy mới mẻ. Từ giấc mơ học hành từng bị coi là viển vông, Văn Anh đã vươn lên bằng chính ý chí và nắm lấy cơ hội mà thủy điện Đakđrinh mang lại để thay đổi cuộc đời mình.

3. Thủy điện Đakđrinh là dự án có công suất lớn nhất trong quy hoạch bậc thang sông Trà Khúc và là một dự án trọng điểm trong quy hoạch phát triển điện lực quốc gia giai đoạn 2011-2020 có xét đến năm 2030 (Quy hoạch điện VII) được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt. Dự án do Công ty cổ phần Thủy điện Đakđrinh, doanh nghiệp thành viên của Tổng công ty Điện lực Dầu khí Việt Nam (PV Power) làm chủ đầu tư. Hồ thủy điện Đakđrinh rộng khoảng 900ha, nằm trên địa phận 2 huyện Sơn Tây (Quảng Ngãi) và Kon Plông (Kon Tum). Đây là một thủy điện đặc biệt, khi có đường ống dẫn nước xuyên núi dài thứ 2 Việt Nam, có vùng lòng hồ trải dài trên ranh giới cả 2 tỉnh Quảng Ngãi và Kon Tum. Chuyện mặt hồ chia đôi, trải dài trên 2 tỉnh nghe có vẻ đơn giản, nhưng lại là nguồn cơn của rất nhiều rắc rối trong việc phối hợp, giải quyết các công việc liên quan đến thủy điện Đakđrinh. Bởi lẽ, phần lòng hồ thuộc tỉnh Kon Tum, nhưng đập thủy điện lại nằm ở Quảng Ngãi.

Nhưng từ ngày 1/7/2025, tỉnh Kon Tum và Quảng Ngãi chính thức sáp nhập thành tỉnh Quảng Ngãi (mới). Khi ấy, ranh giới hành chính mong manh trên mặt hồ sẽ được xóa bỏ, hai mảnh ghép Kon Tum và Quảng Ngãi sẽ được ghép lại. Ở một góc độ nào đó, có thể nói thủy điện Đakđrinh chính là biểu tượng cho sự hợp nhất của 2 địa phương này. Và cũng có thể hy vọng, từ sự hợp nhất đó, những khó khăn từ sự phối hợp thiếu đồng bộ sẽ không còn nữa; đó là cơ sở để thủy điện Đakđrinh hoạt động tốt hơn.

Kể từ khi chính thức phát điện năm 2014 đến nay, thủy điện Đakđrinh đã đạt sản lượng điện thương mại hơn 6,3 tỷ kWh; doanh thu thuần bán điện đạt gần 6.000 tỷ đồng; tổng doanh thu bao gồm thuế, phí là gần 6.800 tỷ đồng; nộp ngân sách nhà nước hơn 1.410 tỷ đồng. Một điểm đặc biệt ở thủy điện Đakđrinh là tổ máy sau ống dẫn, các thiết bị luôn phải làm việc với áp lực nước cao nên các thiết bị khi đại tu phải bảo đảm được các tiêu chuẩn kỹ thuật cao. Đối với các thủy điện khác, các tổ máy phát điện được đặt ngay sau thân đập, nhưng thủy điện Đakđrinh thì các tổ máy lại được đặt sau đường hầm dẫn nước dài 10,7km (một trong những đường hầm dẫn nước dài nhất Việt Nam). Áp suất tại điểm tuabin lên tới 33 AT, trong khi thông thường chỉ khoảng 6-7 AT. Điều đó có nghĩa là các thiết bị, đường ống, máy móc tại đây luôn vận hành dưới sức ép lớn gấp nhiều lần bình thường, buộc phải tuân thủ tiêu chuẩn kỹ thuật cao cấp nhất. Chỉ riêng việc bảo dưỡng đường hầm dẫn nước đã là một công việc khổng lồ. Hơn 120.000 mét khối nước phải được rút ra trong suốt 6 ngày, và bơm trở lại trong vòng 3 ngày tiếp theo. Tất cả quy trình đều được kiểm tra nghiêm ngặt bởi hội đồng kỹ thuật để đảm bảo không một sai sót nào có thể xảy ra. Bởi chỉ cần một rò rỉ nhỏ trong hệ thống áp suất cao như vậy cũng có thể dẫn đến hậu quả nghiêm trọng.

Ngoài vấn đề kinh tế, năng lượng, thủy điện Đakđrinh còn góp phần điều tiết nước hồ chứa, giúp kìm hãm lượng nước lớn từ đầu nguồn đổ về gây ảnh hưởng đến vùng hạ lưu. Còn nhớ thời điểm năm 2022, nhiều trận mưa lớn kéo dài trên diện rộng đã gây thiệt hại nặng nề tại các tỉnh miền Trung. Tại tỉnh Quảng Ngãi, sau mưa lớn, nhiều người nghi ngờ lượng nước lớn đổ về hạ du gây ngập lụt là do thủy điện Đakđrinh gây nên. Thế nhưng sự thật lại hoàn toàn ngược lại, với vai trò là thủy điện lớn nhất trên bậc thang sông Trà Khúc, thủy điện Đakđrinh đóng vai trò quan trọng trong việc giữ lượng nước khổng lồ từ thượng nguồn đổ về, điều tiết xả hợp lý để tránh ngập cục bộ phía hạ nguồn. Trên thực tế, khi mùa lũ về, có thủy điện Đakđrinh thì người dân hạ du có thể an tâm hơn bởi phía thượng nguồn đã có một hồ chứa với dung tích hơn 248 triệu m³, đủ sức làm chậm dòng nước dữ. Vận hành một công trình như thủy điện Đakđrinh không hề đơn giản. Mỗi mét nước trong hồ đều được theo dõi sát sao. Khi dự báo thời tiết xác định có mưa lớn, mực nước phòng lũ sẽ lập tức được điều chỉnh xuống, sẵn sàng đón lũ mà không gây tràn. Các quyết định xả lũ hay tích nước đều phải thông qua quy trình rõ ràng, do UBND tỉnh Quảng Ngãi và Ban Chỉ huy Phòng chống thiên tai tỉnh phê duyệt. Và trước mỗi lần xả, thủy điện Đakđrinh đều thông báo trước 4 tiếng đến các xã hạ du qua văn bản, đồng thời nhắn tin trong các nhóm Zalo kết nối chính quyền và người dân. Vào mùa lũ, trong căn phòng điều hành nằm giữa núi rừng, những kỹ sư, công nhân vẫn miệt mài theo dõi từng chỉ số: lưu lượng nước về, độ ẩm, lượng mưa, áp suất... Họ làm việc theo ca, 24/24h luôn sẵn sàng đối phó với những biến động bất ngờ từ thiên nhiên.

Đằng sau những con số hàng ngàn tỷ đồng doanh thu và đóng góp ngân sách nhà nước của thủy điện Đakđrinh là một câu chuyện lớn hơn - câu chuyện về việc con người đã biết cách chung sống với thiên nhiên, khai thác thiên nhiên một cách hiệu quả và bền vững. Từ một dòng sông nghèo, thủy điện Đakđrinh không chỉ tạo ra dòng điện, mà còn góp phần tạo ra một tương lai ổn định cho rất nhiều phận người cơ cực, tạo tương lai cho cả một vùng đất nghèo khó nơi đại ngàn Trường Sơn.

Nguyễn Thanh Hiếu