Trường Lưu (Hà Tĩnh): Bảo tồn di sản, đánh thức tiềm năng từ “vùng đất di sản”

Trong buổi sáng mùa thu, khi ánh nắng vàng trải đều trên những mái ngói rêu phong ở làng Trường Lưu (xã Trường Lưu, Hà Tĩnh), Bí thư Đảng ủy – Chủ tịch HĐND xã Nguyễn Tiến Dũng đưa tay chỉ về ngôi Đình làng Trường Lưu vừa được tu bổ. Ông nói chậm rãi: “Đây không chỉ là một di tích, mà là chứng nhân của một dòng chảy văn hóa – nơi hội tụ tinh hoa, bản lĩnh và cốt cách của người Hà Tĩnh qua hàng trăm năm. Bảo tồn được những giá trị ấy, chính là giữ được hồn cốt quê hương”.

“Bảo tàng sống” của văn hóa Hà Tĩnh

Từ bao đời nay, Trường Lưu được ví như “bảo tàng sống” của văn hóa Hà Tĩnh. Trên diện tích chưa đầy 10 km², vùng đất này lưu giữ 27 di tích lịch sử – văn hóa, trong đó có 8 di tích cấp quốc gia và 19 di tích cấp tỉnh. Đặc biệt, đây là địa phương duy nhất trong cả nước có tới ba di sản được UNESCO công nhận là Di sản tư liệu thuộc Chương trình Ký ức Thế giới khu vực châu Á – Thái Bình Dương, gồm: Mộc bản Trường học Phúc Giang, Hoàng hoa sứ trình đồ và Văn bản Hán Nôm làng Trường Lưu.

Không chỉ nổi danh với những áng văn chương, Trường Lưu còn là cái nôi của hát ví phường vải, một trong những làn điệu đặc sắc của Dân ca ví, giặm Nghệ Tĩnh – Di sản phi vật thể đại diện của nhân loại. Từ thế kỷ XVIII, nơi đây từng là trung tâm học thuật lớn, với Trường học Phúc Giang nổi tiếng, thu hút hàng ngàn nho sinh, đào tạo nên bao bậc hiền tài như Lưỡng quốc Thám hoa Phan Kính, La Sơn Phu Tử Nguyễn Thiếp, Nguyễn Huy Oánh, Nguyễn Huy Tự, Nguyễn Huy Hổ…

Bí thư Nguyễn Tiến Dũng chia sẻ: “Trường Lưu không chỉ có di sản vật thể, mà còn là nơi kết tinh di sản tinh thần – cái cốt lõi làm nên bản sắc văn hóa Hà Tĩnh. Từng trang mộc bản, từng nếp nhà cổ, từng câu ví, giặm nơi đây đều thấm đẫm giá trị nhân văn, học đạo và trọng nghĩa”.

Những năm qua, Đảng ủy và chính quyền xã Trường Lưu đã triển khai nhiều giải pháp đồng bộ để bảo tồn và phát huy giá trị di sản. Theo Bí thư Dũng, địa phương đã xây dựng quy chế quản lý, thành lập Ban quản lý di tích, thường xuyên tổ chức lễ hội truyền thống, duy trì các câu lạc bộ dân ca ví, giặm, đồng thời đưa dân ca vào trường học để bồi đắp tình yêu quê hương cho thế hệ trẻ.

Xã cũng chủ động số hóa dữ liệu di sản, phối hợp với các cơ quan truyền thông xây dựng chuyên mục “Di sản Trường Lưu”, quảng bá hình ảnh quê hương đến với du khách. Các đề án lớn như “Bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa Trường Lưu”, “Quy hoạch xây dựng làng văn hóa – du lịch Trường Lưu” đang được triển khai, hướng đến mục tiêu biến Trường Lưu thành điểm đến văn hóa – du lịch trọng điểm của Hà Tĩnh.

Cùng với đó, địa phương đã huy động nguồn lực xã hội hóa để trùng tu, tôn tạo các di tích trọng điểm như Đình làng Trường Lưu, Hồ sen Bát cảnh; xây dựng khu trưng bày di sản được UNESCO công nhận, đồng thời kết nối tour tuyến du lịch văn hóa – trải nghiệm – sinh thái, hình thành “chuỗi giá trị” giữa bảo tồn và phát triển kinh tế địa phương.

Dẫu vậy, theo ông Nguyễn Tiến Dũng, “đường đến một Trường Lưu ‘sống’ trong lòng du khách vẫn còn nhiều việc phải làm”. Nhiều di tích, di sản quý giá đang xuống cấp nghiêm trọng, thiếu kinh phí tu bổ; hoạt động du lịch văn hóa còn manh mún, chưa có sản phẩm đặc trưng; nguồn nhân lực làm công tác di sản còn kiêm nhiệm, chưa được đào tạo bài bản.

“Các di sản UNESCO vẫn chưa có không gian trưng bày xứng tầm; nhiều giá trị văn hóa, truyền thống tốt đẹp của địa phương chưa được lan tỏa rộng rãi. Chúng tôi rất cần sự chung tay của tỉnh, của các nhà khoa học, doanh nghiệp và cộng đồng”, ông Dũng chia sẻ.

Đánh thức tiềm năng “vùng đất di sản”

Để khắc phục hạn chế và phát huy tối đa tiềm năng từ kho tàng di sản quý báu, xã Trường Lưu đang kiến nghị tỉnh sớm ban hành cơ chế đặc thù trong công tác bảo tồn, khai thác và quảng bá các di sản văn hóa được UNESCO vinh danh, đồng thời tập trung xây dựng sản phẩm du lịch văn hóa mang bản sắc riêng của địa phương.

Theo đó, Trường Lưu hướng tới tái hiện nghề in mộc bản cổ, phục dựng quá trình chế tác sách Phúc Giang, tổ chức cho du khách trải nghiệm in ấn, sao chép tư liệu cổ – vừa mang tính giáo dục, vừa tạo sản phẩm du lịch độc đáo. Cùng với đó, địa phương sẽ phục hồi lễ hội truyền thống, biểu diễn dân ca ví, giặm, gắn với tour du lịch cộng đồng, du lịch trải nghiệm di sản.

Trường Lưu cũng đề xuất quy hoạch làng văn hóa – du lịch Trường Lưu trở thành không gian mở, nơi du khách có thể trải nghiệm văn hóa, thưởng thức ẩm thực, mua sắm và nghỉ dưỡng, đồng thời chú trọng đào tạo đội ngũ hướng dẫn viên di sản, bồi dưỡng kỹ năng thuyết minh và ứng xử văn hóa cho cán bộ làm công tác văn hóa – du lịch.

Những giải pháp đó, theo Bí thư Nguyễn Tiến Dũng, không chỉ nhằm giữ gìn giá trị cốt lõi của di sản, mà còn hướng tới biến văn hóa thành nguồn lực phát triển bền vững, giúp Trường Lưu trở thành “điểm sáng” trên bản đồ du lịch văn hóa Hà Tĩnh. Ông tin tưởng: “Nếu biết trân trọng quá khứ và phát huy giá trị di sản đúng hướng, Trường Lưu sẽ không chỉ là vùng quê lưu giữ ký ức, mà còn là điểm đến văn hóa, du lịch hấp dẫn của Hà Tĩnh trong tương lai”.

Từ những nỗ lực không mệt mỏi của chính quyền và người dân, Trường Lưu hôm nay đang dần hồi sinh trong nhịp sống hiện đại. Những lễ hội cổ được khôi phục, tiếng hát ví phường vải lại vang lên trong sân đình, và từng di tích, từng bức mộc bản đang được “đánh thức” để kể câu chuyện về một vùng đất “địa linh – nhân kiệt”.

Với bề dày trầm tích văn hóa và khát vọng đổi mới, Trường Lưu không chỉ là niềm tự hào của Hà Tĩnh, mà còn là minh chứng sinh động cho chân lý: Bảo tồn văn hóa không phải là giữ nguyên quá khứ, mà là làm cho quá khứ sống trong hiện tại và tỏa sáng cho tương lai.