Giữ hồn Then, lan tỏa bản sắc văn hóa Kinh Bắc​

* Sức sống mới cho di sản Then

Với đồng bào Tày, Nùng ở Bắc Ninh, Then từ lâu đã là sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng quen thuộc, gắn bó mật thiết với đời sống tinh thần. Then có 2 loại: Then nghi lễ mang tính linh thiêng và Then văn nghệ với giai điệu tươi vui. Những làn điệu mộc mạc ấy vừa gắn kết cộng đồng vừa gửi gắm tâm tư, khát vọng vươn lên, trở thành nét đẹp văn hóa được trao truyền qua nhiều thế hệ.

Giữa nhịp sống nơi núi rừng, tiếng đàn tính, lời Then đã trở thành âm thanh quen thuộc, nuôi dưỡng tâm hồn bao thế hệ người Tày, Nùng ở Bắc Ninh. Cứ vào chiều Chủ nhật hằng tuần, các thành viên Câu lạc bộ hát Then, đàn tính xã Lục Ngạn lại có mặt tại nhà văn hóa thôn Cầu Chét. Ở đó, tiếng Then ngân vang, người già truyền dạy cho lớp trẻ, người biết nhiều chỉ dẫn cho người biết ít. Tất cả cùng chung khát vọng giữ gìn và trao truyền làn điệu Then cho mai sau.

Bà Hà Thị Đương, Phó Chủ nhiệm Câu lạc bộ hát Then, đàn tính xã Lục Ngạn cho biết, trước nguy cơ mai một của hát Then, đàn tính, bà cùng nhiều người tâm huyết đã vận động thành lập câu lạc bộ. Năm 2011, Câu lạc bộ hát Then, đàn tính xã Lục Ngạn chính thức ra đời với 11 thành viên, chủ yếu là những người trung tuổi. Trải qua 14 năm, đến nay, câu lạc bộ đã có gần 60 thành viên với đủ 3 thế hệ, cao tuổi, trung tuổi và thiếu nhi. Những buổi sinh hoạt không chỉ giữ cho làn điệu Then sống động trong đời sống cộng đồng mà còn trở thành sân khấu để tiếng hát vươn xa qua các hội thi, liên hoan.

Là thành viên tích cực của câu lạc bộ, chị Dương Thị Mến đến với hát Then bằng niềm đam mê và tình yêu di sản quê hương. Không có điều kiện học trực tiếp từ nghệ nhân, chị kiên nhẫn tự mày mò qua Internet, tham gia các lớp học trực tuyến. “Mỗi giai điệu Then ngân lên là một lần tôi thấy mình được trở về với cội nguồn. Nhờ có câu lạc bộ, tôi có cơ hội cất tiếng hát, giao lưu và lan tỏa tình yêu Then đến nhiều người hơn. Đó không chỉ là niềm vui mà còn là niềm tự hào khi được góp phần giữ gìn di sản quý” - chị Mến chia sẻ.

Những mầm xanh của Then cũng đang được nuôi dưỡng từ rất sớm. Em Lý Thị Ngọc Nhung (10 tuổi) được coi như “bông hoa nhỏ” của câu lạc bộ. Gia nhập câu lạc bộ từ khi mới 7 tuổi, Nhung đã có 3 năm gắn bó cùng tiếng đàn, câu hát. Với chất giọng trong trẻo, em đã thuộc và thể hiện được nhiều làn điệu Then, từng tự tin biểu diễn ở nhiều hội thi, liên hoan từ cơ sở đến cấp tỉnh. “Em rất thích hát Then vì mỗi bài đều kể những câu chuyện hay, giúp em hiểu hơn về dân tộc mình” - Nhung tâm sự.

Sự tiếp nối giữa các thế hệ, từ nghệ nhân cao tuổi, những người trung niên tâm huyết đến cả em nhỏ yêu Then đã và đang tạo nên sức sống mới cho di sản. Từ đó, giúp hát Then vừa sống trong lễ nghi, hội thi vừa trở thành nét đẹp trong đời sống văn hóa đương đại Bắc Ninh.

* Nỗ lực bảo tồn, phát huy giá trị

Những năm qua, việc bảo tồn và phát huy di sản văn hóa phi vật thể, trong đó có hát Then của người Tày, Nùng luôn được tỉnh Bắc Ninh quan tâm, chú trọng. Nhiều chương trình điều tra, sưu tầm, truyền dạy được triển khai, góp phần gìn giữ và lan tỏa loại hình diễn xướng dân gian độc đáo này.

Từ năm 2004, ngành văn hóa tỉnh đã tiến hành nhiều cuộc điều tra, kiểm kê về Then; thống kê được hàng chục nghệ nhân, hàng trăm người biết hát Then, đàn tính cùng nhiều hiện vật, tư liệu quý. Đây là cơ sở để năm 2015, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa Nghi lễ Then của người Tày, Nùng của tỉnh vào Danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Đặc biệt, năm 2019, tỉnh Bắc Giang (cũ) cùng một số tỉnh, thành phố khác vinh dự có di sản “Thực hành Then” được UNESCO ghi danh là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Sau khi được vinh danh, tỉnh Bắc Giang (cũ) đã ban hành nhiều giải pháp đồng bộ nhằm bảo tồn, phát huy giá trị Then. Cụ thể: UBND tỉnh đã phê duyệt Đề án “Bảo tồn và phát huy di sản văn hóa các dân tộc tỉnh Bắc Giang giai đoạn 2021 - 2030”, trong đó ưu tiên bảo tồn các di sản được UNESCO công nhận. Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Bắc Giang (cũ) đã triển khai chương trình hành động quốc gia về bảo tồn Then; đẩy mạnh kiểm kê, tư liệu hóa, đồng thời tăng cường tuyên truyền, giáo dục thế hệ trẻ.

Hoạt động truyền dạy được quan tâm với hàng chục lớp học hát Then, đàn tính, thu hút gần 200 lượt học viên. Một số trường học tại Sơn Động, Lục Ngạn đã đưa hát Then, đàn tính vào giảng dạy trong giờ âm nhạc và hoạt động ngoại khóa. Đến nay, toàn tỉnh hiện có 20 câu lạc bộ hát Then, đàn tính, trở thành hạt nhân duy trì phong trào ở cộng đồng. Then cũng dần bước ra khỏi không gian sinh hoạt truyền thống, gắn với phát triển du lịch cộng đồng tại Sơn Động, Yên Thế; góp phần tạo sinh kế và nâng cao đời sống người dân.

Song song với đó, tỉnh chú trọng chính sách tôn vinh, đãi ngộ nghệ nhân. Hiện, địa phương đã có 2 nghệ nhân hát Then được phong tặng danh hiệu Nghệ nhân Ưu tú và nhận hỗ trợ hằng tháng. Ngành văn hóa đang tham mưu xây dựng các nghị quyết nhằm bảo tồn, phát huy di sản; đồng thời dành kinh phí hỗ trợ cho nghệ nhân và các câu lạc bộ thực hành di sản được UNESCO ghi danh, trong đó có hát Then.

Di sản Then cũng được nuôi dưỡng, phát triển thông qua các sự kiện văn hóa, du lịch, ngày hội văn hóa, thể thao và các kỳ liên hoan. Đặc biệt, tại chương trình trình diễn di sản văn hóa Bắc Ninh tổ chức tại Trung tâm triển lãm quốc gia (Hà Nội) nhân kỷ niệm 80 năm Cách mạng tháng Tám thành công và Quốc khánh 2/9, cùng với các tiết mục quan họ, chèo, nghệ sĩ Bắc Ninh sẽ mang đến nhiều tiết mục hát Then, đàn tính đặc sắc; các tiết mục hát then tại chương trình biểu diễn nghệ thuật đường phố.

Theo ông Nguyễn Văn Đáp, Phó Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Bắc Ninh, việc bảo tồn và phát huy giá trị Then không thể chỉ trông chờ vào nỗ lực của một vài nghệ nhân hay câu lạc bộ mà cần sự chung tay của cả cộng đồng. Ngành văn hóa tỉnh đã phối hợp với các địa phương mở lớp truyền dạy, hỗ trợ nghệ nhân duy trì phong trào; đồng thời đưa làn điệu Then vào các hoạt động văn hóa, lễ hội và quảng bá du lịch. Thời gian tới, Bắc Ninh tiếp tục nhân rộng mô hình câu lạc bộ, khuyến khích các trường học đưa Then vào sinh hoạt ngoại khóa; đồng thời kết nối di sản này với các sản phẩm du lịch trải nghiệm; xây dựng cơ chế hỗ trợ kinh phí hoạt động câu lạc bộ, hỗ trợ nghệ nhân truyền dạy. Địa phương đẩy mạnh ứng dụng công nghệ, số hóa tư liệu, xây dựng video, clip giới thiệu hát Then trên nền tảng mạng xã hội. Ngoài ra, ngành tăng cường hiệu lực quản lý nhà nước, tuân thủ nghiêm các công ước quốc tế và pháp luật Việt Nam; kịp thời xử lý những vi phạm trong công tác bảo tồn và phát huy giá trị di sản.../.

Đồng Thúy