Thỏa thuận thương mại Mỹ - Trung và phép thử lòng tin

Diễn biến này phần nào giúp xoa dịu nỗi lo về nguy cơ sụp đổ trong quan hệ thương mại giữa hai nền kinh tế lớn nhất thế giới, đồng thời tạo ra làn sóng lạc quan trên các thị trường toàn cầu.

Tuy nhiên, nhiều chuyên gia cho rằng, thay vì mở ra một bước ngoặt thực chất, thỏa thuận này lại khiến nhiều người nhớ đến những “kịch bản quen thuộc” đã từng xảy ra trong quá khứ.

Cách đây chưa lâu, vào ngày 11/6, ông Trump từng khẳng định trên Truth Social rằng: “Thỏa thuận của chúng ta với Trung Quốc đã hoàn thành, chỉ còn phê duyệt cuối cùng với Chủ tịch Tập và tôi. Mối quan hệ thật tuyệt vời!” Nhưng cho đến nay, thỏa thuận ấy đã không bao giờ được hiện thực hóa, còn mối quan hệ song phương tiếp tục trượt dốc.

Từ đầu tháng 10, Bắc Kinh áp đặt thêm các biện pháp kiểm soát xuất khẩu đất hiếm, trong khi Washington đe dọa đánh thuế 100% lên hàng hóa Trung Quốc.

Căng thẳng lên cao khi Bộ trưởng Tài chính Mỹ Scott Bessent công khai chỉ trích trợ lý cấp cao của Phó Thủ tướng Trung Quốc Hà Lập Phong, là “mất trí”. Tuy nhiên, hai bên dường như đã tìm được lối thoát tạm thời sau các cuộc gặp tại Malaysia cuối tuần qua: Trung Quốc đồng ý trì hoãn chế độ cấp phép mở rộng với đất hiếm, còn Mỹ cam kết giảm mạnh mức thuế quan đe dọa áp dụng với hàng hóa Trung Quốc.

Từ Washington, các tín hiệu phát đi khá lạc quan; nhưng ở Bắc Kinh, giới chức tỏ ra thận trọng hơn, tránh đưa ra cam kết quá sớm. Câu hỏi đặt ra là: liệu đây có phải là khởi đầu cho một “chương mới” trong quan hệ Mỹ-Trung, hay chỉ là khoảng nghỉ tạm thời trước một chu kỳ căng thẳng mới?

Tạm gác căng thẳng, tiềm ẩn rủi ro?

Ở góc nhìn tích cực, việc hai nền kinh tế lớn nhất thế giới tránh được kịch bản xung đột thương mại toàn diện rõ ràng là một tin tốt cho kinh tế toàn cầu. Bởi từ sau giai đoạn bất ổn hồi tháng Tư, được gọi là “Ngày Giải phóng” khi hàng loạt chính sách thuế trả đũa được đưa ra, kinh tế thế giới vẫn trong tình trạng trì trệ, dù được hỗ trợ bởi chính sách kích thích tài khóa, sự bùng nổ của trí tuệ nhân tạo (AI) và lợi nhuận doanh nghiệp vững vàng.

Tuy nhiên, nhiều chuyên gia cảnh báo rằng sự lạc quan hiện tại có thể là “ảo tưởng tạm thời”. Theo Reuters, bà Grace Fan, chuyên gia của TS Lombard, nhận định: “Một chương mới nguy hiểm trong địa chính trị và thương mại toàn cầu đã được mở ra, bất kể kết quả cuộc gặp thượng đỉnh Mỹ-Trung ra sao”. Theo bà, cả hai phía đều ở trong thế không muốn bị coi là nhượng bộ, trong khi mỗi bên đều tin rằng mình nắm giữ “quân át chủ bài”.

Với Mỹ, ông Trump đang sở hữu sức mạnh vượt trội về kinh tế, tài chính và quân sự, cùng với thành tích đạt được nhiều thỏa thuận thương mại có lợi cho Washington trong năm qua. Trong khi đó, ông Tập Cận Bình lại nắm giữ đòn bẩy chiến lược mà Mỹ khó có thể bỏ qua: đất hiếm - nhóm nguyên tố thiết yếu trong sản xuất pin lithium-ion, chất bán dẫn, động cơ máy bay, xe điện, TV LED và radar quân sự.

Chính vì vậy, thỏa thuận thương mại dù đạt được có thể giảm nhiệt căng thẳng tức thời, song vẫn tiềm ẩn rủi ro sâu xa. Cả hai bên dường như chỉ đang mua thêm thời gian để củng cố vị thế của mình trước khi bước vào vòng cạnh tranh khốc liệt hơn, khi lợi ích chiến lược, chứ không phải lợi ích thương mại thuần túy, đang chi phối toàn bộ bàn cờ.

Đất hiếm và những toan tính lớn

Trong bức tranh toàn cầu, đất hiếm là một yếu tố nhỏ về giá trị thị trường nhưng có tác động khổng lồ về mặt chiến lược. Trung Quốc hiện khai thác khoảng 60% lượng đất hiếm và sản xuất tới 90% nam châm đất hiếm của thế giới. Mặc dù tổng giá trị thị trường chỉ khoảng 12 tỷ USD (theo ước tính của IMARC), con số này vẫn cực kỳ nhỏ nếu so với kim ngạch thương mại song phương Mỹ-Trung đạt 670 tỷ USD trong năm qua.

Nhưng “nhỏ” không có nghĩa là “yếu”. Đất hiếm là mạch máu của nền công nghiệp hiện đại, từ năng lượng xanh đến quốc phòng. Bất kỳ biến động nào trong chuỗi cung ứng đất hiếm cũng có thể gây hiệu ứng dây chuyền lên hàng nghìn tỷ USD giá trị sản xuất toàn cầu. Do đó, việc Trung Quốc “tạm thời” nới lỏng kiểm soát xuất khẩu, nếu thật sự nằm trong thỏa thuận, khó có thể xem là dấu chấm hết cho vấn đề.

Thực tế, cả hai bên đều đang tận dụng giai đoạn “hạ nhiệt” này để tái cơ cấu chiến lược. Bắc Kinh tiếp tục đa dạng hóa thị trường xuất khẩu và đầu tư mạnh ra các nước đang phát triển, trong khi Washington thúc đẩy chuỗi cung ứng khoáng sản thay thế ở châu Phi, Nam Mỹ và khu vực Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương.

Giới quan sát nhận định rằng đây là cuộc đua âm thầm nhưng bền bỉ: ai kiểm soát được nguồn tài nguyên chiến lược trong dài hạn, người đó sẽ nắm lợi thế không chỉ về công nghiệp, mà còn về an ninh quốc gia. Và dù thỏa thuận thương mại có được ký kết, cuộc cạnh tranh công nghệ - tài nguyên - ảnh hưởng giữa hai cường quốc vẫn sẽ tiếp tục diễn ra gay gắt.

Trong khuôn khổ các cuộc họp thường niên của Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF) và Ngân hàng Thế giới (WB) tại Washington tháng này, nhiều chuyên gia cho rằng việc Trung Quốc sử dụng “đòn bẩy đất hiếm” là tín hiệu cho một giai đoạn đối đầu mới, khó lường hơn trong quan hệ Mỹ-Trung. Ông Daniel Yergin, Phó Chủ tịch S&P Global, nhận định: “Lòng tin giữa Mỹ và Trung Quốc đã suy giảm nghiêm trọng”. Còn Chủ tịch Goldman Sachs John Waldron thì cho rằng “một điều gì đó mang tính đại chúng hơn đang diễn ra giữa hai nước”.

Mặc dù vậy, tâm lý bi quan không phải là điểm chủ đạo của các thị trường tài chính. Sáu tháng qua, chứng khoán toàn cầu, từ Nhật Bản, Hàn Quốc, Úc đến châu Âu và Mỹ, đều đạt mức cao kỷ lục, phản ánh niềm tin rằng các chính phủ sẽ tránh bước qua “lằn ranh đỏ” của xung đột kinh tế toàn diện.

Trước thềm cuộc gặp thượng đỉnh Mỹ-Trung dự kiến diễn ra vào ngày 30/10 tới, giới đầu tư vẫn tỏ ra lạc quan, cho rằng một “thỏa thuận giữ chỗ” dù mang tính tạm thời vẫn tốt hơn là không có thỏa thuận nào cả.

Song phía sau bức tranh tươi sáng ấy là một thực tế khác: một chương mới mong manh, phức tạp và đầy rủi ro đang được mở ra trong cạnh tranh chiến lược Mỹ-Trung, nơi kinh tế và địa chính trị tiếp tục đan xen trong thế đối đầu khó đoán định.