Lan tỏa, gìn giữ văn hóa người Pa Dí qua trang phục truyền thống

*Sắc màu huyền sử độc đáo

"Dân tôi chỉ có hai ngàn người/Như cái cây có hai ngàn chiếc lá, thật khiêm nhường, bé nhỏ nhưng cũng thật kiên cường, đầy tự tin”. Đây là những lời thơ mộc mạc hào sảng, thấm đẫm lòng tự hào của nhà thơ Pờ Sảo Mìn - một người con dân tộc Pa Dí khi kể về đồng bào ông.

Người Pa Dí như “cây hai ngàn lá” là cộng đồng dân tộc thiểu số rất ít người, tập trung chủ yếu ở xã Mường Khương với hơn 2.000 người. Đến Mường Khương, điều mà du khách ngạc nhiên đầu tiên là trang phục truyền thống của người dân Pa Dí. Điểm độc đáo trong trang phục của người Pa Dí so với cộng đồng dân tộc khác chính là chiếc mũ vút cong hình mái nhà chứa đựng một huyền sử đậm chất nhân văn về cội nguồn của tộc người này.

Các vị cao niên người Pa Dí kể rằng: Thuở xa xưa, khi cuộc sống của người Pa Dí còn khó khăn, vất vả, tất cả gia đình, họ hàng cùng chung sống trong một mái nhà lớn để tiện cưu mang, giúp đỡ lẫn nhau. Sau này, khi con cháu đông đúc phải ra ở riêng, để nhớ về cội nguồn, dòng tộc, người Pa Dí lấy hình tượng mái nhà sáng tạo ra chiếc mũ truyền thống của dân tộc mình.

Nghệ nhân Pờ Chin Dín, thôn Chúng Chải B cho biết, chiếc mũ được làm từ vải lanh dệt thủ công. Sau khi phết hồ sáp ong nhiều lần để tạo độ cứng cho vải, phần trên cùng họ gấp thành hình mái nhà. Phần đuôi mũ được uốn cong về phía sau gáy được đính kèm một mảnh bạc vuông gắn những tua chỉ màu. Chân mũ người Pa Dí đính những hạt bạc trắng theo viền hoa văn tam giác, là hình ảnh ước lệ cho những hạt ngô, hạt gạo và sự no đủ trong cuộc sống của người Pa Dí nơi này.

Trước khi đội mũ, người con gái Pa Dí búi tóc cao lên tận đỉnh đầu. Để người đội có thể cử động thoải mái mà không rơi thì phần dưới của mũ được quấn tròn ngay sát trán để giữ cho tóc và phần trên của mũ thêm chặt. "Chiếc mũ đại diện cho sự sung túc, ấm êm của một gia đình, cho nên đây sẽ là món quà quý mà mẹ chồng sẽ tặng nàng dâu khi đón con về nhà", nghệ nhân nghệ nhân Pờ Chin Dín nói.

Không chỉ có vậy, trang phục phụ nữ Pa Dí được làm từ những chất liệu tự nhiên, tự dệt, màu chủ đạo là xanh chàm, điểm màu xanh lá và màu đen đi kèm với bộ trang sức bằng bạc hình chiếc khóa, hình con gà, con cá… là điểm nhấn thể hiện sự giàu sang, phú quý, ấm no và cũng là tình cảm con người với thiên nhiên, vạn vật đã đem lại sự sống cho con người. Chỉ từ những suy nghĩ hồn nhiên, giản đơn, nhưng qua đôi bàn tay sáng tạo, phụ nữ Pa Dí đã làm nên một sắc màu dung dị riêng có của tộc người mình.

Nói về sự kiên trì khi may trang phục Pa Dí, nghệ nhân Pờ Chin Dín chia sẻ, một bộ trang phục hoàn chỉnh phải làm trong 2-3 tháng, nếu không làm liên tục thì phải mất cả năm trời, bởi tất cả công đoạn đều được làm bằng tay .

Với giá trị và nghệ thuật thêu trang trí trang phục, năm 2020, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã công nhận Nghệ thuật trang trí trên trang phục của người Pa Dí là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.

*"Thổi" sức sống mới cho di sản

Thực tế cho thấy, việc gìn giữ trang phục truyền thống của đồng bào dân tộc thiểu số đã khó, đối với cộng đồng dân tộc rất ít người như Pa Dí lại càng trở nên nan giải.

Chị Pờ Mìn Thủy sinh ra và lớn lên ở bản Tả Chu Phùng nằm lưng chừng dốc, quanh năm mây phủ. Chị cho biết ngay từ lúc còn nhỏ, trẻ em Pa Dí đã mặc trang phục dân tộc. Tuy nhiên, theo dòng chảy cuộc sống hiện đại, trang phục của người Pa Dí đang mai một dần.

Người lớn tuổi ở đây lo ngại nếu không truyền dạy lại cho con cháu cách dệt vải, nhuộm vải, may áo, mũ thì không chỉ nghề dệt mất đi, mà còn không lưu giữ được đúng bản sắc trang phục dân tộc độc đáo. “Cũng có nhiều người bán trang phục của người Pa Dí may sẵn nhưng chỉ là hàng gia công, chất vải thô, màu không đẹp, đường kim mũi chỉ may công nghiệp”, chị Thủy cho biết.

Trước thực trạng đó, nghệ nhân Pờ Chin Dín, người hiếm hoi trong cộng đồng còn thành thạo việc làm trang phục dân tộc Pa Dí luôn trăn trở làm sao có thể truyền dạy nghề cho thế hệ trẻ, vì bà hiểu nghệ thuật và kinh nghiệm làm trang phục nếu không được truyền dạy tiếp nối thì sẽ mai một dần.

Để bảo tồn bản sắc văn hóa truyền thống của cộng đồng các dân tộc, “thổi” sức sống mới cho di sản, thời gian qua, huyện Mường Khương (cũ) đã tổ chức nhiều lớp truyền dạy bảo tồn “Nghệ thuật trang trí trên trang phục của người Pa Dí”. Lớp học có sự tham gia của các nghệ nhân, trưởng thôn chuyên dạy cho lớp trẻ nghề dệt vải, may trang phục; qua đó góp phần nhân lên niềm tự hào, niềm tự tôn dân tộc, khích lệ người dân tích cực bảo tồn di sản văn hóa của cha ông.

Lào Cai đã triển khai thực hiện Dự án “Bảo tồn và phát huy trang phục truyền thống các dân tộc trên địa bàn tỉnh phục vụ phát triển du lịch tỉnh Lào Cai giai đoạn 2021 - 2025” và sưu tầm, chụp ảnh tổng thể trang phục, trang sức, mẫu hoa văn dân tộc Pa Dí phục vụ công tác trưng bày ở Bảo tàng tỉnh. Ngoài ra, Lào Cai yêu cầu các địa phương đẩy mạnh công tác tuyên truyền thực hiện mặc trang phục truyền thống trong các ngày lễ tết, hội nghị, đại hội, giao lưu văn hóa, thể thao...

Mới đây nhất, trong khuôn khổ Tuần lễ Festival sông Hồng - Lào Cai 2025, Lào Cai đã tổ chức không gian trải nghiệm các hoạt động văn hóa dân tộc, trưng bày văn hóa và du lịch, trình diễn nghi thức sinh hoạt văn hóa dân gian và biểu diễn nghệ thuật các dân tộc. Đông đảo người dân và du khách trong, ngoài nước đã chứng kiến và trải nghiệm quá trình thêu thùa công phu, tỉ mỉ trên trang phục truyền thống dưới sự hướng dẫn trực tiếp của các nghệ nhân người Pa Dí.

Chị Phạm Hiểu Vân (du khách Bắc Ninh) được nghệ nhân Pờ Chin Dín vừa hướng dẫn cách thêu vừa giải thích rằng: Trên áo người Pa Dí thêu hoa văn lớp lớp như ruộng bậc thang; 12 hàng cúc bạc tượng trưng cho hạt ngô, hạt lạc, hạt đậu… là những giống cây trồng địa phương, hay: "Cái mặt địu màu xanh thêu hoa bí thể hiện sự ấm no đầy đủ. Khi thu ngô, thu được cả bí vì người dân trồng xen canh...". “Tôi bỗng hiểu đằng sau những trang trí khéo léo, công phu, những kỹ thuật của người có tay nghề giỏi, người phụ nữ Pa Dí còn gửi gắm nhiều điều trên nếp áo truyền thống của mình”, chị Vân bày tỏ.

Theo Phó Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Lào Cai Dương Tuấn Nghĩa, giá trị, vẻ đẹp các di sản văn hóa truyền thống của Lào Cai đang được lan tỏa mạnh mẽ, khơi dậy niềm tự hào, ý thức bảo tồn và bồi dưỡng tâm hồn, bản lĩnh con người Lào Cai. Với chủ trương “biến di sản thành tài sản”, Lào Cai sẽ đưa văn hóa trở thành nguồn lực nội sinh phục vụ phát triển kinh tế - xã hội; đồng thời cụ thể hóa Nghị quyết Đại hội Đảng bộ tỉnh Lào Cai lần thứ I, nhiệm kỳ 2025-2030, khẳng định quyết tâm xây dựng tỉnh Lào Cai phát triển “xanh, hài hòa, bản sắc, hạnh phúc”./.

Hương Thu